aaaa
Lavanta, ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasından Lavandula cinsini oluşturan Akdeniz kökenli bitki türlerinin ortak adıdır.
aaaa
Lavanta, ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasından Lavandula cinsini oluşturan Akdeniz kökenli bitki türlerinin ortak adıdır.
Atlas Okyanusu adalarından Akdeniz çevresindeki ülkelere ve Hindistan'a kadar uzanan geniş bir alanda yetişen, lavanta cinsi, çalı görünümlü, toplu başak biçiminde mavi, morumsu ya da kırmızı çiçekler açan bitkilerdir. Lavanta, dağlarda, 1000–1800 metre arasında yüksekliklerde yetişir.
Kurutularak dolaplara konan çiçekleri giysileri böceklerden korur. Yaklaşık 500 metrede yetişen İngiliz lavantası (Lavandula angustifolia) türünden boyacılıkta kullanılan esans elde edilir. Batı Anadolunun maki bölgelerinde yetişen karabaş otu (Lavandula stoechas) çiçeklerinden ağrı kesici, balgam söktürücü olarak yararlanılır.
Bir bal arısı lavanta çiçeği üzerinde
Yetiştirmede en yaygın tür Lavandula angustifolia (eski adıyla L. officinalis) İngiliz lavantasıdır. Geniş bir kültivar yelpazesi vardır. Çok yetiştirilen diğer süs türleri L. stoechas, Lavandula dentata ve Lavandula multifida (Mısır lavantası)'dır.
Ekili türler bahçelere ekildiğinden ara sıra doğal alanlarının çok ötesinde, bahçe kenarlarında da yabani olarak büyürler. Bu türün kendiliğinden büyümesi genellikle zararsızdır ancak bazı durumlarda “Lavandula” türleri istilacı haline gelmiştir. Örneğin, Avustralya'da Lavandula stoechas endişe kaynağı haline geldi; tüm kıtada yaygındır ve 1920'den beri Victoria'da zararlı ot olarak ilan edilmiştir.[1] İspanya'nın bazı bölgelerinde yabani ot olarak kabul edilir.[2]
Lavantalar en iyi şekilde kuru, iyi drene edilmiş, kumlu veya çakıllı topraklarda bol güneşte gelişir.[3] İngiliz lavantasının uzun çimlenme süreci vardır (14-28 gün) ve 100-110 gün içinde olgunlaşır.[4] Tüm türler çok az gübreye ve iyi hava sirkülasyonuna ihtiyaç duyar veya hiç ihtiyaç duymaz. Nemin çok olduğu bölgelerde mantar enfeksiyonu nedeniyle kök çürümesi sorun olabilir. Organik malçlar, bitkilerin tabanlarının etrafındaki nemi hapsederek kök çürümesini teşvik edebilir. Ezilmiş kayalar gibi çakıllı malzemeler daha iyi sonuçlar verir.[5] PH değeri 6 ile 8 arasında olan topraklarda en iyi şekilde yetişir.[6] Çoğu lavanta elle hasat edilir ve hasat süreleri kullanım amacına göre değişir.[6]
Ticari olarak, bitki esas olarak lavanta esansiyel yağı üretimi için yetiştirilir. İngiliz lavantası (Lavandula angustifolia) tatlı tonlara sahip yağ verir ve balsamlarda, merhemlerde, parfümlerde, kozmetiklerde ve topikal uygulamalarda kullanılabilir.[7] Lavandin veya Hollanda lavantası olarak da bilinen Lavandula × intermedia, Lavandula angustifolia ve Lavandula latifolia melezleri[8] çiçekleri İngiliz lavantalarından daha büyük olduğundan ve bitkilerin hasat edilmesi de daha kolay olduğundan ticari kullanım için çok yetiştirilir.[9] Benzer bir esansiyel yağ verirler, ancak kokuya daha keskin ton katan kâfur dahil terpen'lerin daha yüksek seviyelerine sahiptirler ve bazıları tarafından İngiliz lavantasından daha düşük kalite olarak kabul edilirler.
ABD Gıda ve İlaç Dairesi, lavantayı insan tüketimi için "genellikle güvenli olarak kabul edilir" (GRAS) sınıf olarak kabul eder.[10] Uçucu yağı, I. Dünya Savaşı sırasında hastanelerde kullanılmıştır.[3]
Lavanta yağında, Linalil asetat (%30-55), linalool (%20-35), tanenler, (%5-10) ve karyofillen (%8), daha az miktarda seskiterpenoidler, perillil alkoller, esterler, oksitler, ketonlar, sineole, kafur, beta-ocimene, limonen, kaproik asit ve karyofillen oksit ana içerikleri dahil olmak üzere yaklaşık 100 ayrı fitokimyasal tanımlanmıştır.[7][10][11] Bu bileşiklerin nispi miktarları lavanta türleri arasında önemli ölçüde değişir.[7]
Lavanta aromalı kekler
Mutfak lavantası genellikle İngiliz lavantası olup yemek yapmada en çok kullanılan türdür (L. angustifolia 'Munstead'). Aromatik olarak limon veya narenciye notaları ile tatlı bir kokuya sahiptir.[12] Baharat olarak kullanılır. veya makarnalarda, salatalarda ve soslarda ve tatlılarda çeşnidir.[13][14] Tomurcukları ve yeşillikleri çaylarda kullanılır ve arılar tarafından işlenen tomurcukları monofloral bal'ın temel bileşenidir.[15]
Yemek yaparken çoğunlukla çiçek olarak da adlandırılan kuru tomurcuklar kullanılır. Lavanta yeşillikleri, biberiye ile kıyaslandığında tadı daha hafiftir.[16]
Lavanta çiçeklerinin gücü, ağır, sabunlu ağız tadından kaçınmak için daha fazla kullanım isteyen kurutma ile artar. Şefler, taze lavanta tomurcukları gerektiren tariflerde kuru miktarı üçte iki oranında azaltır.[12][17]
Lavanta tomurcukları, yemeklerde hem tatlı hem de tuzlu lezzetleri artırabilir ve bazen koyun sütü ve keçi sütü peynirleriyle eşleştirilir. Lavanta çiçekleri bazen siyah, yeşil veya bitki çayıları ile karıştırılır. Lavanta aromalı unlu mamuller ve tatlılar, özellikle çikolata ile iyi uyum sağlar. Amerika Birleşik Devletleri'nde hem lavanta şurubu hem de kurutulmuş lavanta tomurcukları lavanta çörekleri ve hatmileri yapmak için kullanılır.[18][19]
Lavanta tomurcukları, uçucu yağların ve kokunun aktarılmasını sağlamak için iki hafta boyunca şekere konur; daha sonra şekerin kendisi pişirme işleminde kullanılır. Tariflerin biberiye gerektirdiği ekmeklerde lavanta kullanılabilir. Lavanta, tabaklarda veya alkollü içkilerde dekoratif olarak veya bir bardak şampanyada dekoratif ve aromatik olarak kullanılabilir. Lavanta, lezzetli yemeklerde kullanılır, yahnilere ve azaltılmış soslara aromatik etki verir. Ayrıca börekleri, kremaları ve şerbetleri kokulandırmak için de kullanılır.[12]
Yeşil kısımları biberiyeye benzer şekilde kullanılır veya tuzlu yemeklerde et ve sebzeleri tatlandırmak için biberiye ile birleştirilir. Çiçeklerle yapılan çaylardan daha yumuşak bir çay yapmak için de kullanılabilirler.[20]
Çiçekler bol miktarda nektar verir, bundan arılar yüksek kalitede bal yapar. Monofloral bal öncelikle Akdeniz çevresinde üretilir ve dünya çapında birinci sınıf bir ürün olarak pazarlanır. Çiçekler şekerlenebilir ve bazen kek süslemede kullanılır. Ayrıca "lavanta şekeri" yapmak için kullanılır.[15]
San Francisco Çiftçi pazarı'te satılık lavanta ürünleri.
Kuru çiçek aranjmanları için çiçek başakları kullanılır. Kokulu, soluk mor çiçekler ve çiçek tomurcukları potpurilerde kullanılır. Lavanta, çarşafları tazelemek için kullanılan poşetlerin içinde bitkisel dolgu maddesi olarak da kullanılır. Kurutulmuş ve poşetlerde mühürlenmiş lavanta çiçekleri, taze bir koku vermek ve giysilerin arasına güveleri caydırmak için konur.[21] Kurutulmuş lavanta çiçekleri düğün konfeti için kullanılabilir. Lavanta, kokulu sularda ve poşetlerde de kullanılır.
Antik Yunanlar lavanta bitkisini ν?ρδος olarak adlandırdı: nárdos, Suriyenin Naarda kentinden (muhtemelen modern Duhok, Irak). Aynı zamanda yaygın olarak "nard" da denildi.[22] Orijinal olarak yetiştirilen tür L. stoecha idi.[23]
Roma zamanlarında, çiçekler 1 pound başına 100 denarii fiyatına satılırdı, bu ise bir çiftlik işçisinin bir aylık maaşıyla ya da yerel berberden elli saç kesimi ile hemen hemen aynıydı. Geç Latince adı, "lavanda"dan (yıkanacak şeyler), "lavare" (yıkamak) fiilinden gelen "lavandarius" idi.[24]
İspanyol nard (Eski Fransızca:"spykenard de spayn le pays"), L. stoechas, baharatlı şarap yani hippocras yapımında kullanılan bir bileşen olarak, The Forme of Curyde listelenmiştir.[25]
Lavanta 1600'lerde İngiltere'ye tanıtıldı. Kraliçe Elizabeth'in masasında bir lavanta reçelini beğendiği söylenir, bu nedenle lavanta o zamanlar reçel olarak üretildiği ve hem tıbbi olarak hem de tadı için çaylarda kullanıldığı söylenir.[12]
Lavanta, 20. yüzyılın başında geleneksel güney Fransız yemeklerinde kullanılmadı. Provençal yemek pişirmenin en iyi bilinen özeti J.-B. Reboul'un Cuisinière Provençale 'de hiç yer almaz.[26] Fransız kuzularının etlerini daha yumuşak ve kokulu hale getirdiği iddia edildiği için lavanta üzerinde otlamasına izin verildi.[12] 1970'lerde baharat toptancıları tarafından 'herbes de Provence' adı verilen bir bitki karışımı icat edildi. Kuzey Amerika versiyonunda karışıma mutfak lavanta eklenir.[27]
21. yüzyıl'da lavanta, dünyanın birçok bölgesinde çay, sirke, jöleler, unlu mamuller ve içecekleri tatlandırmak için kullanılır.[28]
Böcekleri kovmak için satılan lavanta demetleri
Geleneksel tıp, ile ilgili Alman bilim komitesi, lavanta çiçeğinin Herboloji uygulamalarında, huzursuzluk veya uykusuzluk (insomnia), Roemheld sendromu, bağırsak rahatsızlığı ve kardiyovasküler hastalıklar için kullanımı da dahil olmak üzere kullanımlarını bildirdi.[29]
22.05.2024